ZIEKELIJKE JALOEZIE

 

Inleiding

 

Ziekelijke jaloezie komt niet altijd voor onder domme of asociale mensen. Het komt zelfs voor bij mensen van wie je het niet verwacht. Dat wil niet zeggen dat bij al deze mensen de extreme jaloezie problemen oplevert. Er zijn ook heel jaloerse mensen die hun jaloerse gevoelens en gedachten goed weten te managen. Pas als mensen niet meer in staat zijn hun jaloezie te hanteren, ontstaat ziekelijke jaloezie en alle vervelende gevolgen die deze met zich meebrengt.

 

Gevoelens van jaloezie steken de kop op als je het idee hebt dat de relatie met je partner wordt bedreigd door een rivaal. Je partner kijkt naar een ander, is verliefd op een ander, zoent met een ander, of praat vol lof over een ander.

Je jaloers voelen is iets heel 'normaals' en niets om je voor te schamen. Zoent je partner inderdaad met een ander, dan is het juist heel begrijpelijk dat je jaloers wordt. Toch schamen de meeste mensen zich voor hun jaloezie. Je jaloers voelen zou kinderachtig zijn of een teken van onzekerheid. Klinkklare onzin: iedereen is wel eens jaloers, ook als achteraf blijkt dat er niet zo veel aan de hand was.

 

Jaloezie is op zichzelf dan ook geen enkel probleem. Jaloezie wordt pas een probleem als het ziekelijk wordt. We spreken van ziekelijke jaloezie als mensen voortdurend erg bang zijn dat hun partner vreemdgaat of er steevast van overtuigd zijn dat hun partner ontrouw is terwijl de partner in werkelijkheid trouw is. Mensen verliezen de greep op de werkelijkheid, niet een keertje maar steeds weer. De gevolgen van ziekelijke jaloezie zijn ingrijpend. In het ergste geval gebeurt dat waar de jaloerse persoon zo bang voor is en wordt de jaloezie een selffulfilling prophecy: met zijn ziekelijke jaloezie drijft de jaloerse persoon zijn partner in de armen van een ander.

 

Ziekelijke jaloezie gaat doorgaan niet vanzelf over. Professionele hulp is gewenst, zo niet noodzakelijk. Er is geen effectieve therapie geweest tegen ziekelijke jaloezie, maar dat is de laatste tien jaar gelukkig veranderd. Daardoor is voor bijna iedereen die lijdt aan ziekelijke jaloezie, goede hoop om van zijn probleem af te komen.

 

 

Wat is jaloezie?

 

Jaloezie kun je zien als een alarmbel die afgaat als mensen het idee hebben dat de relatie met hun partner wordt bedreigd door een rivaal. Daarbij kan het gaan om een reële bedreiging: er is daadwerkelijk seksueel geïnteresseerd in de partner en/of de partner is daadwerkelijk seksueel geïnteresseerd (geweest) in een ander. Het kan ook gaan om een denkbeeldige bedreiging. Dan denk je dat je relatie wordt bedreigd door een ander, terwijl dit in werkelijkheid niet het geval is. Je maakt dus een verkeerde inschatting en vergist je.

 

Jaloeziegevoelens treden vaak op naar aanleiding van vermoedens, als je partner (nog) niet is vreemdgegaan (en wellicht ook nooit zal vreemdgaan). Maar je kunt jaloezie ook voelen nadat je partner is vreemdgegaan. Er is dan geen sprake meer van vermoedens; je weet dan dat hij vreemd is gegaan. Vermoed je ontrouw maar heeft je partner (nog) overspel gepleegd, dan voel je je vooral achterdochtig, bang en zorgelijk. Is je partner wel al vreemdgegaan, dan voel je je vooral verraden, boos en gekwetst.

 

In het dagelijkse taalgebruik wordt de term 'jaloezie' ook vaak gebruikt in andere situaties. Mensen zeggen bijvoorbeeld: ik ben jaloers omdat mijn collega promotie heeft gemaakt of: ik ben jaloers op je figuur. Wat ze eigenlijk bedoelen is: ik ben afgunstig. Het onderscheid tussen jaloezie en afgunst is belangrijk. Jaloezie draait om de angst, je partner te verliezen aan en ander; afgunst draait om een gevoel van hebberigheid, een gevoel van onrechtvaardigheid (die ander heeft iets wat jij niet hebt) en wrok. Ontstaat jaloezie altijd binnen de relatie met de partner, afgunst kun je in elke relatie ervaren.

 

 

Wanneer wordt jaloezie ziekelijk?

 

De overgang tussen 'normale' en 'ziekelijke' jaloezie is niet altijd even duidelijk. Wat nog wordt gezien als 'normaal' en wat als ziekelijk, hangt mede af van de cultuur waarin mensen wonen. In zijn algemeenheid kun je zeggen dat jaloezie ziekelijk wordt als mensen geobsedeerd raken door de ontrouw van hun partner. Ze zijn voortdurend bang dat hun partner vreemdgaat en/of zijn er daadwerkelijk van overtuigd dat hun partner ontrouw is en dat terwijl ze daar geen goede reden voor hebben.

Mensen vergissen zich dus niet zomaar een keertje, maar maken voortdurend een verkeerde inschatting van het gedrag van hun partner. Ziekelijke jaloerse mensen maken niet alleen een verkeerde inschatting, ze reageren ook emotioneel heel heftig als ze hun partner van overspel verdenken. Een onschuldig bedoelde knipoog van de partner naar een ander, zal bij de normaal jaloerse persoon misschien een kleine steek van jaloezie geven, maar de ziekelijk jaloerse persoon heel overstuur en bang maken. 

 

Volgens de nieuwste inzichten hebben ziekelijk jaloerse mensen een overgevoelig alarmsysteem als het gaat om ontrouw. De alarmbel, die we zojuist beschreven, gaat te hard en te vaak af. Vergelijk het met een overgevoelig beveiligingssysteem van een huis. Dat is bedoeld om te alarmeren voor boeven. Gaat het al af als een collectant of melkboer het erf betreedt, dan reageert het te gevoelig. Het alarm brengt dan meer nadelen dan voordelen met zich mee. Zo is het ook met ziekelijke jaloezie. Ziekelijke jaloerse mensen zien bedreigingen die er niet zijn, en denken dat iedereen erop uit is om hun partner bij hen weg te kapen. Uit recent onderzoek blijkt dat ruim 10% van de mensen zo'n overgevoelig alarmsysteem heeft. 

 

Ziekelijke jaloezie kan de kop op steken als je je in een stressvolle periode in je leven bevindt. Je hebt bijvoorbeeld financiële problemen of bent net bevallen. In die periode kunnen gevoelens van angst en onzekerheid over jezelf , de toekomst of je relatie de kop opsteken. Dat kan zich vertalen in ziekelijke jaloezie. Niet iedereen die aan stress wordt blootgesteld, wordt echter ziekelijk jaloers. Zoals we zullen bespreken, hebben mensen die last krijgen van ziekelijke jaloezie doorgaans een manier van denken en een persoonlijkheid die hen vatbaar maken voor ziekelijke jaloezie. 

 

Ziekelijke jaloezie komt voor in twee vormen. 

1. Er zijn ziekelijk jaloerse mensen die niet twijfelen aan hun jaloerse gevoelens. Ze zijn er rotsvast van overtuigd dat hun partner vreemdgaat en zoeken de oorzaak van hun jaloezie buiten zichzelf (dan moet hun partner maar niet zoveel aanleiding geven/flirten/vreemdgaan!). Deze mensen verliezen de realiteit uit het oog en vaak hebben ze ook last van een paranoïde persoonlijkheidsstoornis, schizofrenie  of een psychose. Deze vorm van jaloezie wordt ook wel psychotische ziekelijke jaloezie genoemd. Mensen die deze vorm van jaloezie ervaren, zullen niet snel hulp zoeken voor hun ziekelijke jaloezie. Ze hebben immers niet het idee dat ze 'fout' zitten.
2. Een andere groep ziekelijke jaloerse mensen weten wel dat ze niet helemaal gelijk hebben en dat ze onredelijk zijn. Ze hebben het gevoel dat de jaloezie niet bij hun echte zelf past, voorkomt uit hun onzekerheid, of van buitenaf wordt opgelegd. Ze willen er graag vanaf en zoeken hulp. Deze mensen hebben vaak ook last van een negatief zelfbeeld of van dwanggedachten of een andere angststoornis. Deze vorm van ziekelijke jaloezie wordt ook wel wel niet psychotische of neurotische ziekelijke jaloezie genoemd.

In deze begeleidingstherapie zullen we het vooral hebben over niet-psychotische ziekelijke jaloezie. De reden hiervoor is dat juist deze mensen behoefte hebben aan en baat hebben bij meer informatie over hun probleem. Psychotische vormen van jaloezie vallen daarentegen het beste te behandelen met behulp van medicijnen.

 

 

Onderscheid in jaloezie

 

• Reactieve jaloezie:  De jaloerse reactie die mensen vertonen als hun partner echt vreemdgaat. Afhankelijk van wat mensen onder ontrouw verstaan en wat de afspraken daarover zijn in hun relatie, worden ze jaloers als ze erachter komen dat hun partner flirt, vrijt, intieme gesprekken voert of zoent met een ander. Ze worden boos, bang of raken overstuur.

• Angstige jaloezie: Een vorm van jaloezie die zich vooral in het hoofd afspeelt. Mensen die angstig zijn jaloers zijn, denken steeds aan ontrouw van hun partner en zien in hun hoofd beelden dat hun partner ontrouw is. Ze worden bang, bezorgd, achterdochtig, gaan piekeren en twijfelen aan zichzelf en hun relatie. Angstige jaloezie kan zich ook uiten in vraag- of bevestigingsgedrag: mensen blijven maar vragen of ze wel de ware zijn, of hun partner echt wel van ze houdt en eeuwig trouw blijft. Angstige jaloezie kan een reactie zijn op een echte bedreiging van de relatie, maar het kan ook zijn dat mensen alleen maar denken dat hun partner ontrouw is, waarbij altijd sprake is van echt overspel.

• Preventieve jaloezie: Preventieve jaloezie omvat alles wat mensen denken of doen om te voorkomen dat hun partner vreemdgaat. Preventieve jaloezie kan zich positief uiten: mensen verwennen hun partner of kopen iets moois voor hem. Ze kan zich echter ook negatief uiten: mensen verbieden hun partner om met anderen om te gaan, snuffelen door zijn agenda of volgen de partner om te zien waar hij naartoe gaat. Net zoals angstige jaloezie kan preventieve jaloezie een reactie zijn op een echte bedreiging van de relatie, maar ook op een ingebeelde bedreiging van de relatie.

De drie vormen van jaloezie zijn te rang ordenen op een schaal van 'normaal' naar ziekelijk. Reactieve jaloezie kun je zien als de 'normaalste' vorm van jaloezie, omdat er altijd een duidelijke aanleiding is. Is er een duidelijke aanleiding aanleiding, dan is het logisch dat je jaloers reageert. Preventieve en angstige jaloezie kunnen daarentegen wel ziekelijk genoemd worden, namelijk als mensen de jaloezie intens ervaren terwijl er geen aanleiding voor is. Maar ook als er wel een aanleiding voor is, kunnen zeer intense of externe vormen van angstige en preventieve jaloezie als ziekelijk worden beschouwd. Ook als de partner wel vreemdgaat, is het natuurlijk geen normale of gezonde reactie om bijvoorbeeld de partner of rivaal in elkaar te slaan om te voorkomen dat de ontrouw zich voortzet (preventieve jaloezie). Intense angstige jaloezie - zeker als er geen aanleiding voor is - wordt in zijn algemeenheid gezien als de meest kenmerkende vorm van ziekelijke jaloezie. De ziekelijke jaloezie wordt vooral gekenmerkt door stoornissen in het denken.

 

 

 

NARCISME IN RELATIES

 

Inleiding

 

Volgens de Griekse mythologie was Narcissus een beeldschone jongeman, die alle avances van vrouwen afwees. Door de goden werd hij voor dat gebrek aan wederkerigheid gestraft. Zijn straf bestond eruit dat hij, toen hij zichzelf in het water weerspiegeld zag, hartstochtelijk verliefd werd op zijn eigen spiegelbeeld. Wat hij ook probeerde om bij dat mooie beeld te komen, het lukte niet. Uiteindelijk stierf hij van ellende en frustratie.

 

 

Alledaagse narcisme

 

Je hebt vast weleens meegemaakt dat iemand bestempeld werd als een 'typische narcist'. Meestal gaat het om volwassenen die een nogal zelfingenomen indruk maken en daarop niet aanspreekbaar zijn. Maar wat verstaan we nu eigenlijk onder een 'typische narcist'?

 

Je kunt daarbij denken aan de veelvuldige selfies makende, prachtige opgemaakte jonge vrouw, die alleen gericht lijkt te zijn op mooi willen zijn. Of de fitnesser die - meestal rijkelijk voorzien van tatoeages, handschoentjes aan en staande voor de spiegel - ogenschijnlijk geboeid naar zichzelf kijkt en zich onbespied waant, ondanks de andere aanwezigen. Ook de bezitter van de kolossale SUV, die zijn auto midden op het plein parkeert, vlak voor het volle terras, wordt door de omstanders algauw minachtend een 'narcist' genoemd. Met deze stereotypen en stereo typeringen krijgt het begrip narcisme in het leven van alledag meerdere betekenissen. Dat varieert van 'overdreven zelfvertrouwen', 'eigenwijsheid', 'hoge eigendunk' tot 'irritante ijdeltuiterij' en 'zelfingenomen narcistische trekjes'. Bij al deze aanduidingen heeft narcisme dus vooral een negatieve betekenis.

 

In het alledaagse taalgebruik wordt narcisme soms ook in meer positieve zin genoemd. Het gezegde 'Je moet toch eerst van jezelf houden voordat je van een ander kunt houden' is tegenwoordig bijna een volkswijsheid geworden. Het lijkt te impliceren dat 'een beetje narcisme' niet verkeerd is. Wat in deze context echter bedoeld wordt met narcisme, is zelfvertrouwen of eigenliefde. En dat is inderdaad niet verkeerd, zolang het niet te veel wordt.

 

Er zijn dus verschillende invullingen van het begrip narcisme. Om verwarring te voorkomen, spreken we hier vooral over de ziekelijke, de pathologische verschijningsvorm van narcisme. De alledaagse verschijningsvorm is vaak ergerlijk, maar, maar niet ziekmakend, de pathologische verschijningsvorm is dat wel.

 

 

Ziekelijk narcisme: de narcistische persoonlijkheidsstoornis

 

Bij ziekelijke narcisme is er sprake van een stoornis in iemands persoonlijkheid. Vaak zien we een diepgeworteld patroon van grootheidsgevoelens, dat tot uiting komt in fantasie en gedrag. Een narcist heeft een grote behoefte aan bewondering vanuit zijn omgeving, maar heeft zelf weinig inlevingsvermogen voor deze omgeving. Het gaat om gedrag waarbij de narcist door gebrek aan empathie grenzen van anderen overschrijdt. Zijn partner en andere mensen in zijn omgeving hebben daar veel last van, maar de persoon in kwestie zelf niet. 

 

Het blijkt dat dit gedrag voor de partner niet alleen storend is, maar vaak ook indringend pijnlijk en diep beschadigend. 

 

 

Hoe kun je een narcist herkennen?

 

De narcist heeft tenminste vijf van de onderstaande kenmerken:

1. Sterk vermeende kwaliteiten en een gevoel van belangrijkheid. De persoon overdrijft zijn prestaties of talent.
2. Een sterke behoefte aan aandacht, bewondering en erkenning. Hij wil geprezen en bewonderd worden. Hij heeft het nodig dat anderen naar hem opkijken.
3. Een gebrek aan empathie. Hij kan zich niet verplaatsen in anderen en erkent hun gevoelens niet.
4. Grootse plannen, visionaire beelden, verhalen en fantasieën over successen, macht, schoonheid, ideale liefde, genialiteit of prestaties.
5. Een verheerlijkt zelfbeeld. Hij ziet zichzelf als erg speciaal en uniek en is ervan overtuigd dat hij bijzonder is. Hij wil alleen omgaan met andere 'gelijke' speciale mensen, bijvoorbeeld erg rijke mensen of mensen met anderszins een hoge status.
6. De verwachting behandeld te worden alsof hij boven alles en iedereen staat. Hij denkt recht te hebben op bepaalde privileges, ook al is hier vanwege zijn vermeende bijzondere kwaliteiten geen daadwerkelijke aanleiding toe. Hij heeft onredelijke verwachtingen van anderen. Hij gaat ervan uit dat zij meegaan in zijn wensen en verwachtingen en is verbaasd dat andere mensen afwijkende ideeën hebben.
7. Misbruik maken van anderen. Hij zet anderen instrumenteel in om zijn doelen te bereiken. Ondertussen laat hij anderen geloven in zijn goede bedoelingen. Hij geeft een mooie draai aan alles, waardoor mensen geneigd zijn dit te geloven.
8. Hooghartig gedrag. Hij voelt zich beter dab anderen en kijkt op hen neer. Hij heeft behoefte aan macht en controle. Daardoor wordt hij dwingend of vrijheid beperkend ten opzichte van zijn partner  en/of kind.
9. Jaloers zijn op anderen of denken dat anderen jaloers op hem zijn.

 

Andere kenmerken van een narcist, waarvan vaak in wisselende mate sprake is, zijn: agressief gedrag, gespeelde charme, dominantie, een zucht naar macht, het ontbreken van schuldgevoelens of berouw, gebrek aan emoties, eigen verantwoordelijkheid ontkennen, anderen de schuld geven, geen zelfreflectie, niet tegen kritiek kunnen, manipuleren. 

 

 

Waarom is het zo lastig om een narcist te herkennen?

 

De hiervoor gegeven opsomming helpt om iemand langs de meetlat te leggen. Toch blijkt het in de praktijk lastig te zijn om een narcist te herkennen. Zijn omgeving ziet het niet, partners zien het te laat. Hulpverleners signaleren het niet.

Er zijn enkele redenen aan te geven voor het niet op pas laat signaleren van narcisme.

• Overlap

Allereerst is er veel overlap met andere persoonlijkheidsstoornissen, bijvoorbeeld met de antisociale persoonlijkheidsstoornis (waarbij net als bij de narcisme sprake is van norm overschrijdend gedrag) of met de borderline stoornis (waarbij net als bij narcisme sprake is van een sterke angst om verlaten te worden, van impulsief gedrag en van een gevoel van innerlijke leegte). Verder bestaat er overlap met stoornissen in het autisme spectrum (waarbij net als bij narcisme sprake is van problemen op het gebied van communicatie en sociale interactie door onvoldoende empathie). Soms kan een narcist zelfs psychopathisch gedrag vertonen, dat wil zeggen de partner als (lust)object zien, en deze zonder enige gewetenswroeging misbruiken. 

• Geen 100% eenduidig beeld

Een tweede reden voor het lastig herkennen is dat er niet een 100% eenduidig beeld van ziekelijk narcisme is: de ene narcist is de andere niet. Om een voorbeeld te geven: narcisten geven zelden toe dat ze ongelijk hebben, 'sorry' zul je ze bijna nooit horen zeggen. Het komt echter ook voor dat een narcist juist wel met het grootste gemak van de wereld 'sorry' zegt. Hij doet dit om van de kritiek af te zijn en om de dag erna weer precies hetzelfde narcistische gedrag te vertonen.

• Eerst zie je het niet

Natuurlijk zie je in het begin van de relatie ander gedrag bij de narcist dan in een later stadium. In het begin is de narcist charmant en verleidend. Pas later herken je meerdere van de kenmerken zoals we ze hiervoor hebben opgesomd. Ook tijdens de relatie kan het lang duren voordat het negatieve gedrag herkend wordt.

• Open en verborgen narcisme

Bij de narcistische persoonlijkheidsstoornis (het ziekelijke narcisme) zijn er twee vormen te onderscheiden: openlijk narcisme en verborgen narcisme.

 

- Een openlijke narcist is zichtbaar door zijn arrogantie en breedsprakigheid. Door zijn charme komt hij in eerste instantie vaak ergens goed mee weg.

 

- De verborgen narcist valt minder op, hij vertoont minder extravagante gedragingen dan de openlijke narcist. hij is vaak meer in zichzelf gekeerd en vermijdt contacten. Hij is gevoelig voor de mening van anderen en voelt meestal feilloos aan waar zijn 'naasten' behoefte aan hebben. De verborgen narcist kan zich 'gemaakt kwetsbaar', om zo in te spelen op de gevoelens van compassie en empathie van de partner en omgeving - en daardoor zijn zin te krijgen.

 

De overeenkomst tussen beide typen narcisten is dat zichzelf beter achten dan andere mensen en daarom ook vinden dat ze recht hebben op een speciale behandeling, bijvoorbeeld: 'De wet is niet van toepassing op mij'. Ook is bij beide typen sprake van een enorme behoefte aan bewondering en een gebrek aan empathie. Open en verborgen narcisme zijn twee kanten van dezelfde medaille: het krijgen van bewondering en het opkrikken van het ego.

 

 

Hoe vaak komt het voor?

 

Helaas is het lastig vast te stellen hoe vaak het ziekelijke narcisme voorkomt. De narcist zal zich immers zelf niet melden bij de hulpverlening, de lijdensdruk ligt vooral bij de ander. Het meest recente cijfer dat in de wetenschap wordt genoemd, is dat maximaal 1 procent van de volwassenen ziekelijk narcist is. Het zou dan in België gaan om maar liefst een kleine 50.000 samenlevingsvormen (huishoudens , lat-relaties) waarin een narcist aanwezig is en waarin hoogstwaarschijnlijk sprake is van ernstig lijden bij de partner en problemen bij de opvoeding van de kinderen.

 

 

Verschil man-vrouw?

 

Is er verschil tussen het aantal narcistische mannen en het aantal narcistische vrouwen? Volgens de bestaande onderzoekgegevens komt narcisme meer bij mannen voor dan bij vrouwen. 75% man tegen 25% vrouw. Bij de behandelde narcisten (de grote minderheid van narcisten die zichzelf meldt bij de hulpverlening en die zich laat behandelen) is 85% man en 15% vrouw. Narcisme komt dus veel meer voor bij mannen dan bij vrouwen.

 

 

 

Heeft u vragen over 'Omgaan met ziekelijke jaloezie en narcisme in relaties'? Neem vrijblijvend contact op met onze praktijk.